اشاره
نسل امروز هنوز تشنه فضیلت و عدالت است و به دلیل سرخوردگى از تباهىها بهدنبال آرمان شهر اسلامى مىگردد.
وى به نیرومندى و توانایى خویش براى به دست آوردن دنیایى بهتر و در نتیجهرستاخیزى مطلوب مىاندیشد. جوان در تلاش است از فرهنگ و ارزشهاى اسلامى انسانىبه صورت بهینه بهره گیرد. این تفکر حیاتىترین، اندیشهاى است که مىتواند بهبالندگى جامعه جوان امروز مدد رساند. این مقال در صدد آن است تا بتواند ضمنتبیین صحنههایى از حماسه سالار شهیدان، حضور مکتب را در ساحت اندیشه جوانان بهتصویر کشد.
حادثه عاشورا تجلى عزت و ذلت
کربلا دو صحنه دارد، در یک صحنه عزیزان و کریمانتاریخ اسلام تجلى کردند و در صحنه دیگر انسانهاى زبون که گرفتار بتهاى درونى وبیرونى بودند، ظهور کردند. (1)
عزیزان صحنه عاشورا چنان آگاهانه در راه معشوق جانسپارى کردند که به قول امام خمینى(ره): «هر چه روز عاشورا سیدالشهدا سلامالله علیه به شهادت نزدیکتر مىشد، افروختهتر مىشد و جوانان او مسابقهمىکردند براى این که شهید بشوند، همه هم مىدانستند که بعد از چند ساعت دیگرشهیدند، براى این که آنها مىفهمیدند کجا مىروند آنها مىفهمیدند براى چه آمدندآگاه بودند که ما آمدیم اداى وظیفه خدایى را بکنیم آمدیم اسلام را حفظ بکنیم». (2)
زبونان تاریخ که معبودى به جز هوى و هوس نداشتند چنان خود را آلوده کردند کهتا سر حد انهدام اسلام پیش رفتند. امام خمینى(ره) در این زمینه مىفرماید:
«حکومتیزید مىرفت تا قلم سرخ بر چهره نورانى اسلام کشد و زحمات طاقت فرساىپیامبر بزرگ اسلام و مسلمانان صدر اسلام و خون شهداء فداکار را به طاق نسیانسپارد و هدر دهد».
اندیشهاى که مىرفتبا کجروىهاى تفاله جاهلیت و برنامههاى حساب احیاى ملىگرایى و عروبتبا شعار «لاخبر جاء و لا وحى نزل» (3) محو و نابود شود.
و از حکومت عدل اسلامى یک رژیم موروثى بسازد و اسلام و وحى را به انزوا بکشاندکه ناگهان شخصیت عظیمى که از عصاره وحى الهى تغذیه و در خاندان سید رسل محمدمصطفى(ص) و سید اولیاء على مرتضى(ع) تربیت و در دامن صدیقه طاهره(س) بزرگ شدهبود قیام کرد و با فداکارى بىنظیر و نهضت الهى خود، واقعه بزرگ را به وجودآورد. (4)
امام خمینى(ره) رمز عزت مردم ایران، از ذلت و زبونى را، احیاى حماسههاىعاشورایى مىدانند و مىفرمایند: «عاشورا را زنده نگهدارید که با نگه داشتنعاشورا کشور شما آسیب نخواهد دید.» (5)
آرى حضرت اباعبدالله الحسین علیه السلامقیام و نهضتخونین را تنها راه نجات اسلام و مسلمین در تمامى اعصار و قرونتشکیل داد و راه منحصر به فرد مبارزه با نقشههاى خائنانه بنىامیه را خوددارىاز بیعت و تسلیم و انجام حماسههاى جاوید عاشورا دانست. او یقین داشت هدفشموافق با رضاى خدا و پیامبر و منتهى به شهادت و سعادت است، به این جهت صادقانهو قاطعانه و با حماسه زنده و جاوید مخالفتخود را با زمامدارى ناصالحان وانحطاط مسلمین اعلام کرد و تمام مصائب و سختىها را به جان و دل خرید و در عملعشق و ایثار و حماسه را به ما آموخت.
یا رب زشراب عشق سرمستم کن از هر چه نه غیر خود تهى دستم کن یک باره به بند عشق پابستم کن در عشق خودت نیست کن و هستم کن
پیامهاى حماسى عاشوراء
اگر ایمان به هدف و مقصد براى انسان حاصل شد دیگر دررویدادهاى جانکاه هیچ تردیدى به خود راه نمىدهد.
امام حسین(ع) از آغاز تا انجام نهضت کوچکترین شک و تردیدى به خود راه نداد وبا الهام از تعالیم پیامبر روح حماسى را در خطبههاى غراى خود در دیگران ایجادمىکرد. در یکى از منازل بین راه عراق خطاب به اصحاب خود و سپاهیان خود پس ازحمد و ثناء ایزد متعال فرمود:
ایها الناس، ان رسول الله قال: من راى سلطانا جائرا مستحلا لحرم الله ناکثالعهد الله مخالفا لسنه رسول الله، یعمل فى عباد الله بالاثم و العدوان فلم یغیرعلیه بفعل و لا قول کان حقا على الله ان یدخله مدخله. الا و ان هولاء قد لزمواطاعه الشیطان و ترکوا طاعه الرحمن و اظهروا الفساد و عطلوا الحدود واستاثروابالفىء و احلوا حرام الله و حرموا حلاله و انا احق من غیر; (6) اى مردم، پیامبر خدافرمود: هر کس ببیند سلطان ستمکارى را، که حرام خدا را حلال قرار دهد و عهد خدارا بشکند و بر خلاف سنت پیامبر رفتار کند و در میان بندگان خدا به گناه و تجاوزکار کند و به رفتار و گفتار خود (با او مبارزه نکند) و کارهاى او را تغییرندهد، بر خدا حق است که او را در همان موضع که آن سلطان ستمکار را وارد مىکند، وارد کند. اى مردم اینان (بنىامیه و کارگزاران) ملازم اطاعتشیطان شده و اطاعتخدا را ترک کرده و فساد را آشکار نموده و حدود الهى را تعطیل و فىء و غنیمت رابه خود اختصاص داده و حلال خدا را حرام و حرام خدا را حلال کردهاند و من از همهسزاوارترم که آن (برنامههاى شوم) را تغییر دهم».
اکنون دقت کنید که چگونه حضرت اباعبدالله الحسین علیه السلام در اینبیانات حماسى صریحا اعلام کرد که شخصیتى مثل او که مرکز همه خوبىها و معدنفضایل استبا شخصى متجاهر به فسق و جور بیعت نمىکند; یعنى هیچ انسان آزادهاىنباید زیر بار چنین بیعتى رود و وقتى مسلمانان گرفتار زمامدارى ناصالح شدندباید فاتحه اسلام را بخوانند و با اسلام و معارف آن وداع کنند. سخنان حضرتاباعبدالله الحسین(ع) در مدینه، مکه، کربلا، بین راه و حتى در روز عاشورا وهنگام شهادت همه به یک مضمون بود.
گرچه به مناسبت مقامات و رعایت فصاحت و بلاغت و محسنات بدیعیه الفاظ و عباراتو تعابیر عوض مىشد، اما مطالب و معانى و پیام تفاوتى پیدا نمىکرد.
همان سخنان حماسى که از آغاز نهضت از حلقوم مبارک سلاله رسول خدا(ص) بیرونمىآمد تا آخرین لحظه، ادامه یافت.
در روز عاشورا خطاب به عمر سعد و سپاهیان او در خطبهاى فرمود:
«الا ان الدعى ابن الدعى قد رکز بین اثنتین بین السله والذله و هیهات مناالذله یابى الله تعالى ذلک لنا و رسوله و المومنون و حجور طابت و طهرت و انوفحمیه من ان نوثر طاعه اللئام على مصارع الکرام; (7) یعنى: آگاه باشید که زنازادهپسر زنازاده بین دو چیز ما را مجبور کرده استبین کشته شدن یا به خوارى و ذلتتسلیم شدن، لکن ذلت از ما دور است. خدا راضى نیست که ما به ذلت تسلیم شویم وپیامبر خدا و مومنان و دامنهاى پاک و پاکیزهاى که ما در آن پرورش یافتهایم وآن مردانى که از تن دادن به زیر بار ستم منزه و برکنارند، راضى نیستند کهاطاعت مردان پست را بر قتلگاه کریمان و بزرگواران برگزینم.»
شجاعتسیدالشهداء علیه السلام نه تنها همان زور بازو و قدرت و قوت بدنى و علم و آگاهى آنحضرت به آئین جنگ و نبرد و مدیریت و فرماندهى و به خاک انداختن دلیران ودلاوران صحنه کارزار بود، بلکه تمام اینها از روح قوى و خصیتبلند و حیاتاعتقادى و اسلامى او نشات مىگرفت.
وقتى از او مىپرسند از پیامبر حدیثى که خودت شنیده باشى نقل کن مىفرماید:
«ان الله یحب معالى الامور و یبغض سفسافها; خداوند کارهاى بلند و گرامى رادوست مىدارد و کارهاى پست و زبون را دشمن مىدارد.»
براى برخى از افراد، روحخدمتگزار جسم و جسد و جثه است; یعنى فکر و عقل و عاطفه در خدمت هدفهاى جسمانىو بدنى و حیوانى است، روح اسیر است روح تا حدى رنج مىبرد گرچه روح کوچک و ضعیفحتى احساس رنج هم نمىکند روح باید بزرگ و بلند باشد که احساس درد و رنجبکنداگر روح احساس درد و رنجبکند دیگر در خدمت جسم قرار نمىگیرد و خود را به امورپست نمىفروشد.
در این روایت امام حسین که از جد بزرگوارش نقل مىکند، معلوم مىشود روح بلندامام با امور پست جسمى سر و کار ندارد، سر و کارش با معانى عالى و بلند و باعظمت است (9) عباس عقاد مىگوید: «و شجاعه الحسین صفه لاتستغرب منه لانها الشىء منمعدنه; یعنى شجاعتحسین صفتى است که ظهور آن از وى غریب نیست، براى این کهظهور شجاعت از مثل او ظهور طلا از معدن آن است.» در دنیا افرادى هستند خالى ازحماسه و شور و هیجان و حرکت، در فراز و نشیب زندگى احساس حقارت و ذلت و شکستخوردگى مىکنند هیچ فکر و عقیده و فرهنگ و تحولى در روح آنها وجود ندارد.
اما بعضى از مردم نوعى حماسه در روح و وجود آنها هست، مثلا در ملت آلمان حماسه«آلمان برتر از همه» وجود داشت. در عرب نیز خوى تفوق عرب بر غیر عرب بود کهاسلام با آن مبارزه کرد. در عدنانیان و قحطانیان نوعى حماسه قومى وجود داشت درعشایر و قبایل مختلف به صورت قومى و نژادى نوعى حماسه وجود دارد. اما اینشجاعت و حماسه کجا؟ و شجاعت و حماسه حسینى کجا؟ عباس عقاد گوید: در افرادانسان کسى در شجاعت روحى و قوت قلبى شجاعتر نیست از کسى که اقدام کند و واردشود بر آنچه حسین در کربلا بر آن اقدام کرد. (10)
از دیدگاه اسلام همه حماسههاى نژادى و قومى مذموم است و آن حماسهاى در اسلامممدوح و پسندیده است که بر اساس عزت نفس، کرامت نفس، آزاد منشى و استقلالفرهنگى و اعتقاد دینى باشد و ننگ و ذلت و انحطاط و پستى را تحمل ننماید.
سیدالشهدا با الهام از آیات حماسى قرآن هم چون آیه شریفه «لله العزه ولرسوله و للمومنین» (11) و آیه «لن یجعل الله للکافرین على المومنین سبیلا» (12) و بااستفاده از زندگى حماسى و سیره عملى رسول خدا(ص) و امیرالمومنین علیه السلامو حماسههاى زهراى اطهر وامام حسن مجتبى(ع) به احیاى انسانهاى مرده زمانپرداخت و شخصیت معنوى مسلمانان را بیدار کرد و اسلام را تجدید حیات بخشید و درملت اسلام در تمامى قرون و اعصار حماسه و غیرت ایجاد کرد، حمیت و شجاعت وسلحشورى به وجود آورد و براى تمام نهضتها و انقلابهاى دنیا سوژه و سرمایهبىنظیرى شد و به آنها آموخت که ترسها، زبونىها، بردگىها، چاپلوسىها، بیگانهپرستىها، همه و همه مولود از دست دادن خوى فطرى و شخصیت انسانى است.
هیچ خسران و زیانى بدتر از خسران شخصیت نیست.
«قل ان الخاسرین الذین خسروا انفسهم و اهلیهم». (13)
قرآن مجید کسانى را که تنها با حرف خدا را عبادت مىکنند و در هنگام امتحان وآزمایش عبودیت و بندگى را رها کرده و در رویدادهاى سخت زندگى براى احقاق حق وابطال باطل از خود حماسه و پایدارى نشان نمىدهند، در شمار «بازندگان» و«یاختگان» حقیقى آورده و خسران دنیا و آخرت را براى ایشان تصریح نموده است«و من الناس من یعبد الله على حرف فان اصابه خیر اطمان به و ان اصابته فتنهانقلب على وجهه خسر الدنیا و الاخره ذلک هو الخسران المبین.» (14)
اکنون در محضرپیامهاى حماسى حضرت اباعبدالله الحسین علیه السلام مىنشینیم و درسهاى حماسهو سلحشورى را از آن شخصیت ربانى مىآموزیم: (15)
الف: «الا حر یدع هذه اللماظه لاهلها لیس لانفسکم ثمن الا الجنه فلاتبیعوهابغیرها فان من رضى من الله بالدنیا فقد رضى بالخسیس; (16) آیا آزاد مردى پیدانمىشود که دست از این لقمه جویده شده بردارد؟ براى شما جز بهشتبهایى نیست.
پس خود را به غیر بهشت نفروشید که هر کس از خدا به دنیا راضى شود به چیز پستىراضى گشته است.»
ب: «الناس عبید الدنیا والدین لعق على السنتهم یحوطونهمادرت به معایشهم فاذا محصوا بالبلاء فقل الدیانون; (17) مردم برده دنیایند و دیانتبر زبانهایشان معلق است از دین حمایت مىکنند مادامى که زندگى و معیشت دنیایشانبر محور آن دور بزند. پس آن گاه که مورد بلا و آزمایش قرار گرفتند انسانهاىدیندار کم است.»
ج: «موت فى عز خیر من حیاه فى ذل; مرگ در عزت برتر از حیاتو زندگى در ذلت است.»
د: امام حسین علیه السلام خطاب به جناب ابىذر غفارىفرمود: «فاسال الله الصبر والنصر واستعذ به من الجشع والجزع فان الصبر منالدین والکرم; از خداوند صبر و یارى بخواه و از حرص و بىتابى به او پناه بر کهصبر از دین و کرم است.»
ه: «الصدق عز والکذب عجز والشح فقر والسخاء غنى;راستى عزت است و دروغگویى زبونى و نیاز فقر است و سخاوت: ثروت است.»
و: «سبقت العالمین الى المعالى...; از جهانیان به سوى درجاتبلند و عالى سبقت گرفتم.»
یکى از عوامل مهم و بنیادى براى انحطاط مسلمیننداشتن روح حماسه و شجاعت و صلابت است.
عزت و شرافت و کرامت امتها و ملتها وابسته به میزان شجاعت و شهامت و روح بلندو قوى آنان است اگر روحیه چاپلوسى و سازشکارى در برابر تخلفات مالى و اجتماعىو اقتصادى و مدیریتى در جامعهاى، ارزش به حساب آید و در مقابل روحیه حماسى وشجاعت و شهامت در گفتار و کردار و نوشتار ضد ارزش به حساب آید و مورد نکوهشقرار گیرد، آن جامعه به تدریجبه انحطاط و ذلت کشیده خواهد شد.
مگر عامل اساسى رشد و بالندگى امت اسلامى ایران در برابر طاغوت و استکبار،روحیه شهامت و شجاعت و صلابت نبود؟
مگر ممکن استحیات طیبه و عزت سیاسى و استقلال اقتصادى و پیشرفت معنوى بدوناستفاده از حماسه و شهامت و پایدارى در جامعهاى به وجود آید.
همان طور که رهبر معظم انقلاب فرمودند:
«حیات طیبه براى یک ملتبه مفهوم برخوردارى از رفاه و رونق مالى، تامینامنیت، پیشرفت علمى، عزت سیاسى و استقلال اقتصادى، همراه با آراسته شدن به اخلاق والاى الهى، تقوا و ایمان به خداست.
اسلام پول و رفاه را همراه با ایمان و معنویت و پیشرفت اقتصادى را توام باشکوفایى اخلاقى و معنویت در جامعه مىخواهد» و این مهم با استفاده از درسهاىانسانساز امام حسین علیه السلام پیرامون حماسه و شهامت و صلابتبه دستمىآید. (18)
رهبر معظم انقلاب حضرت آیت الله العظمى خامنهاى پیرامون روحیه حماسى ورفتار شجاعانه مردم شریف ایران و برکات آن مىفرمایند:
«رفتار شجاعانه هر مردم و مسئولان ایران، علتهاى دیگر را براى مقاومت دربرابر امریکا تشجیع کرده است. اکنون دورانى که امریکایىها خیال مىکردند صاحباختیار دنیا هستند و براى کشورهاى گوناگون خط و نشان مىکشیدند، سپرى شده است واین همه به برکتشجاعت و نترسیدن ملت ایران از ابرقدرتها حاصل شده است.» (19)
امروزه ملتهاى مسلمان سراسر دنیا در پرتو تعالیم حماسى حضرت اباعبدالله الحسین علیه السلام مىروند تا در تاریخ معاصر تحولى ایجاد کنند.
ظهور شخصیتهایى چون «لوئیس فراخان» در صحنه مسائل حاد سیاست دینى، آن هم پساز یک تجربه تلخ و تاریک و طولانى چهارصد ساله در دل آمریکا به ویژه با شکستمارکسیسم که سعى در نفى اندیشه دینى حتى از حوزه حیات فردى داشت، بالاخص باالهام از تاریخ حماسى اسلام و تعالیم انسان ساز عاشورا، و پیامهاى حماسى کربلا وعاشورا، همه و همه نویدبخش آغاز فصلى جدید در صحنه حیات بشرى است.
امروزه بیدارى و آگاهى سیاه پوستان امریکا آن هم در پرتو تعالیم انسان سازعاشورایى و رهنمودهاى امام خمینى مایه بسى امید و بشارت است.
رهبر معظم انقلاب در این باره فرمودند:
«سیاهپوستان امریکا اعم از مسلمان ومسیحى در این تظاهرات مشتهایشان را گره کردند و فریاد «الله اکبر» سر دادندو به ترجمه سوره مبارکه حمد گوش فرا دادند این پیام قرآن بود که زیر چشم رژیماستکبار امریکا در دنیا پخش شد و این واقعیت نشان داد که با وجود مخالفت هاىامریکا پیام انقلاب اسلامى به مخاطبین آن در دورترین نقطه جهان رسیده است.» (20)
اینها همه ریشه در تعالیم عاشورایى دارد، مگر مىتوان فراموش کرد خطبه غراءحضرت اباعبدالله الحسین علیه السلام در روز دوم محرم سال 61 هجرى و در میانیاران و فرزندان و خاندان که مىفرمود:
اما بعد فقد نزل من الامر ما قد ترون و ان الدنیا قد تغیرت و تنکرت وادبرمعروفها... الا ترون الى الحق لا یعمل به و الى الباطل لایتناهى عنه لیرغب المومنفى لقاء الله محقا فانى لا ارى الموت الا سعاده و الحیاه مع الظالمین الا برما; (21) اما پیش آمد ما همین است که مىبینید جدا اوضاع زمان دگرگون گردیده زشتىهاآشکار و نیکىها و فضیلتها از محیط ما، رختبربسته است، از فضائل انسانى باقىنمانده است، مگر اندکى مانند قطرات ته مانده ظرف آب، مردم در زندگى ننگین وذلتبارى به سر مىبرند که نه به حق عمل مىشود ونه از باطل روگردانى.
شایسته است که در چنین محیط ننگین و ذلتبارى شخص با ایمان و بافضیلت فداکارىو جانبازى کند و به سوى فیض دیدار پروردگارش بشتابد.
من در چنین محیط ذلتبارى مرگ را جز سعادت و خوشبختى و زندگى با این ستمگرانرا جز رنج و نکبت نمىدانم.»
«سامضى و ما فى الموت عار على الفتى; به زودىمىروم در حالى که در مرگ ننگى بر جوانمرد نیست.» اگر رهبر معظم انقلاب بااشاره به حماسههاى مردم شریف ایران و با قاطعیت تمام مىفرمایند:
«همه دولتها اعتراف دارند که تنها ایران اسلامى است که با شجاعت در مقابلامریکا و اسرائیل ایستادهاند.» (22)
به خاطر همان تعالیم عاشورایى است که هنوزشعارهاى حماسى و پیامهاى بلند آن به گوش اهل دل مىرسد که مىفرمود:
الموت اولى من رکوب العار والعار اولى من دخول النار انا الحسین بن على آلیت ان لا انثنى حتى عیالات ابى امضى على دین النبى
«مرگ بهتر از پذیرفتن ننگ است و پذیرفتن ننگ بهتر از قبول آتش سوزان جهنم استمن حسین فرزند على هستم، سوگند یاد کردهام که در مقابل دشمن سرفرود نیاورم. من از اهل و عیال پدرم حمایت مىکنم و در راه آئین پیامبر کشته مىشوم.»
روحیهحماسى است که باعث مىشود انبیاء الهى براى اجراى عدالت اجتماعى کوچکترین سازشىبا مترفین و کفار نداشته باشند.
همین حماسههاى صادقانه و مخلصانه بود که یک جاذبه واقعى و حقیقى در قلوب مردممومن جهان ایجاد کرد که حرارت و سوزش آن هرگز به سردى نمىگراید و در زیر اینآسمان کبود نمىتوان نهضت و انقلاب اصلاحى را پیدا کرد که با حماسههاى جاویدعاشورا آشنا نباشد.
آرى «ان لقتل الحسین حراره فى قلوب المومنین لن تبرد ابدا» (23)
امام خمینى«بزرگداشتشعائر عاشورایى» را مهمترین رمز وحدت ملل مسلمان جهان مىداند وتعالیم عاشورایى را ثمربخشترین حماسهبراىعزتمسلمین و ذلت و خوارى کفار ومشرکین و نابودى استکبار جهانى بهحساب آورده ومىفرماید:
«همه باید بدانیم که آن چه موجب وحدت بین مسلمین است این مراسم سیاسى، مراسمعزادارى ائمه اطهار و به ویژه سید مظلومان و سرور شهیدان حضرت ابى عبداللهالحسین علیه السلام است که حافظ ملیت مسلمین به ویژه شیعیان اثنى عشرعلیهم صلوات الله و سلم مىباشد.» (24)
امام خمینى قیام و انقلاب امت اسلامى ایرانونجات از ذلت و بردگى ملت ایران و رسیدن به سرافرازى را مرهون بزرگداشتشعائرحسینى و حماسههاى جاوید عاشورا مىداند و مىفرماید:
«مجالس بزرگداشتسید مظلومان و سرور آزادگان که مجالس غلبه سپاه عقل بر جهلو عدل بر ظلم و امانتبر خیانت و حکومت اسلامى بر حکومت طاغوت است هرچهباشکوهتر و فشردهتر بر پا شود و بیرقهاى خونین عاشورا به لامتحلول روز انتقاممظلوم از ظالم هرچه بیشتر افراشته شود.» (25)
با امید آن که بتوانیم با استفاده ازروح حماسه حسینى بیش از پیش شاهد استقلال و عزت و شرافت و کرامت نفسانى در میانمسلمانان جهان باشیم.
پىنوشتها:
1- اللهوف على قتل الطفوف، ص70112.
2- صحیفه نور، ج15، ص55; اللهوف على قتل الطفوف، ص112.
3- مع السجوم فى توجهه نفس المعصوم از علامه شعرانى ص252.
4- صحیفه نور، ج12، ص181.
5- همان، ج15، ص205.
6- کامل ابن اثیر، ج3، ص280، و تاریخ طبرى، ج4، ص304.
7- سخنان حسین بن على از مدینه تا کربلا، ص236.
8- تاریخ یعقوبى، ج2، ص246.
9- کتاب پرتوى از عظمتحسین(ع- تالیف لطف الله صافى، ص217 201.
10- ابوالشهداء، ص71.
11- منافقون، آیه8.
12- نساء، آیه141.
13- زمر، آیه50.
14- حج، آیه11.
15- براى آشنایى با سخنان امام حسین از مدینه تا شهادت مراجعهکنید به کتاب سخنان امام حسین(ع- از مدینه تا شهادت تالیف محمد صادق نجمى. واز هر معصوم چهل حدیث از آقاى کوشا، ص147128.
16- الانوار البهیه، ص45.
17- تحف العقول، ص249 250.
18- روزنامه رسالت،23/7/74.
19- همان.
20- روزنامه جمهورى اسلامى،27/7/74.
21- تحف العقول، ص174. طبرى،ج7، ص300; مثیر الاخوان، ص22; ابن عساکر، ص214; مقتل خوارزمى، ج2، ص5; لهوف، ص69.
22- روزنامه جمهورى اسلامى،13/2/75.
23- مستدرک الوسائل، ج2، ص217.
24- صحیفه نور، ج21، ص173.
25- همان، ج16 ، ص209 210
http://www.e-resaneh.com/Muharram/articles/ashoura%20niyaz%20fekri.htm
استادیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه قم و فارغ التحصیل از دانشگاه تهران در همین رشته و استاد حوزه علمیه قم
بازدید دیروز : 0
کل بازدید : 21295
کل یاداشته ها : 19