مبانی فقهی و حقوقی محیط زیست/ در گفتگو با دکترمحمد جواد حیدری خراسانی
اشاره:
    نظر به اینکه فجایع زیست محیطی موجب ایجاد بحران در عرصه های مختلف جوامع بشر شده است و ملت ها و دولت ها را با مشکلات جدی مواجه نموده است، مصاحبه ای با دکتر محمد جواد حیدری ، مدیر گروه پژوهشی دین و محیط زیست دانشگاه قم درباره جایگاه فعلی زیست فناوری در ایران و ضرورت پژوهش درباره دین و محیط زیست و تبیین مسائل فقهی و حقوقی زیست محیطی و ارتباط مسائل فقهی با وضعیت محصولات زیست فناوری داخلی انجام داده ایم که ازنظرتان می گذرد.
    لطفا درباره جایگاه فعلی زیست فناوری در ایران و ضرورت پژوهش درباره دین و محیط زیست و تبیین مسائل فقهی و حقوقی زیست محیطی و ارتباط مسائل فقهی با وضعیت محصولات زیست فناوری داخلی دیدگاه خویش را بیان فرمایید؟
    قبل از پاسخ به پرسش شما مقدمه ای را جهت ورود به بحث عرض می نمایم. بدون شک آینده جهان نیازمند استفاده روز افزون از زیست فناوری به عنوان یکی از هفت رشته کلیدی جهان است. در این میان استفاده از این فناوری در دهه های گذشته منحصر به کشور های توسعه یافته نبوده و کشور های در حال توسعه هم نیاز به استفاده از آن را احساس کرده و با سرمایه گذ اری در این بخش به دنبال دستیابی به آن بوده اند. ایران هم به عنوان یکی از کشورهای در حال توسعه، با توجه به پتانسیل های خود در دستیابی به فناوری زیستی در این مسیر گام هایی برداشته است، اما جایگاه فعلی زیست فناوری در ایران با توجه به گذشت دو دهه از تولد آن و انتظاری که از آن می رفته است ، نشان دهنده کمبودهایی است که در عرصه های مختلف رشد این فناوری وجود دارد. این در حالی است که نزدیک بودن پایه های علمی این فناوری به مرزهای دانش و همچنین نیاز به استفاده از آن در عرصه های مختلف با توجه به پتانسیل های بالقوه لزوم انجام تحقیقات در این زمینه را به امری اجتناب ناپذیر مبدل کرده است. با توجه به اهمیت موضوع و با توجه به اینکه موضوع علم فقه افعال مکلفات است . بررسی و پژوهش فقهی د راین زمینه لازم و ضروری به نظر می رسد. از دیدگاه فقه اسلامی شبکه پزشکی مولکولی کشور در رابطه با محصولات زیست فناوری و همچنین سازمان محیط زیست و وزارت جهاد کشاورزی در محصولات مختلف تولیدی خویش باید به مسائل فقهی و قوانین حقوقی بیش از پیش توجه نمایدو از تاسیس کارخانجات صنعتی مثل پتروشیمی ها، توسط دولت و یا بخش خصوصی با عدم رعایت استانداردهای جهانی و معقول زیست محیطی خودداری نمایند. زیرا موجب بروز بیماری و عارضه می گردد و از منظر دانش فقه و حقوق، تاسیس کننده ضامن ضررهای ایجاد شده به مردم و بیت المال می باشد و نظر به اینکه دولت و سازمان های تابعه مسئول رعایت قانون و جلوگیری از ضرر و زیان و خسارت می باشند. مسئول پیگیری فجایع زیست محیطی هستند و تساهل و تسامع در این مسئله جایز نیست. از دیدگاه فقه اسلامی و بر اساس قوانین موجود مقررات زیست محیطی اگر فعالیت بخش دولتی و نیز بخش خصوصی در دریا و هوا و خاک و زمین موجب ایجاد عارضه و آسیب زیست محیطی گرددضامن است و باید از عهده جبران خسارت های وارده برآید و اگر این فعالیت به دولت و یا سازمان های دولتی بدلیل کوتاهی در کنترل و نظارت و یا به دلیل سوء مدیریت و یا ضعف برنامه ریزی قابل انتصاب باشد، از نظر فقهی مسئولیت به صورت تضامنی و یا به صورت جداگانه قابل طرح و پیگیری است و اساسا ضمانت مربوط به مسبب ایجاد عارضه است و هر کسی در این زمینه کوتاهی کرده باشد ، خلافکار محسوب می شود و شرعا ضامن است و ما موارد مختلف فقهی و حقوقی مباحث محیط زیست را در پژوهشکده سبز دانگاه قم مورد پژوهش قرار داده ایم .
    آیا دولت وظیفه دارد از آلودگی و یا تخریب محیط زیست مانند آب و خاک و هوا ، دریا، جنگل، کوه و دشت و صحرا جلوگیری نماید؟
    بدون شک یکی از وظایف مهم دولت و حاکم اسلامی جلوگیری از تخریب محیط زیست و تلاش در جهت حفظ و نگهداری و توسعه پایدار آن است. انسان موجودی است که با موجودات دیگر در یک مجموعه زیستی زندگی می کند، اعضای این مجموعه از یکدیگر متاثر هستند وظمن تاثیر گذاری بر محیط ، خود از عامل های محیطی دیگر تاثیر می پذیرند. روابط بین موجودات با هم و محیطشان یک بوم سازگان یا اکوسیستم را می سازد. شاخه ای از زیست شناسی که اکوسیستم ها را مطالعه می کند، بوم شناسی یا اکولوژی نامیده می شود. و نظر به اینکه دولت مسئول سلامت جامعه می باشد، باید در جهت پیش گیری از وقوع جرائم زیست محیطی و تخریب محیط زیست در ساحت های مختلف زندگی بشر مانند فرهنگ و اخلاق و اعتقاد و نیز تخریب آب و خاک و هوا و فضا و دریا جلوگیری نماید. دولت باید جرائم زیست محیطی را شدیدا تعقیب نماید.
    بنده معتقدم دولت اجرا باید جهت تکمیل و سازماندهی دولت فکر سریعا اقدام نماید تا در بخش های مختلف بویژه مباحث محیط زیست و وضعیت محصولات زیست فناوری و رویکرد سودآور با محیط زیست، فکر و برنامه به دولت اجرا بدهد.
    از نظر فقهی مسئولیت پیگیری عارضه و آسیب های زیست محیطی در بخش دولتی و بخش خصوصی با چه کسی است؟
    پیگیری رعایت قوانین و احکام فقهی در حامعه اسلامی مربوط به دولت است. گرچه مردم نیز از باب امر به معروف در مسائل زیست محیطی و نهی از منکر در تخریب و از بین بردن عوامل زیست محیطی نیز مانند دولت تکلیف دارند.
    جنابعالی به گونه های مختلف تخریب محیط زیست و آلودگی آن اشاره کردید، لطفا اقسام مختلف تخریب محیط زیست و انواع مختلف حفظ و نگهداری آن را بیان نمایید؟
    از دیدگاه اسلام حفظ و نگهداری محیط زیست و رشد و توسعه پایدار آن در گونه های مختلف واجب است و همچنین آلودگی و تخریب محیط زیست در گونه های مختلف حرام است. اینک به برخی از گونه ها اشاره می کنیم:
    1 - حفظ و نگهداری و رشد و توسعه منابع طبیعی مانند آب و خاک و هوا و جنگل و دریا.
    2 - رشد و نگهداری محیط زیست اخلاقی مانند گسترش فرهنگ عفاف و حجاب و ارزش های اخلاقی.
    3 - حفظ و نگهداری فرهنگی محیط زیست مانند گسترش فرهنگ محبت و دوستی و آئین معاشرت در مناظر زیبای طبیعت.
    4 - نگهداری و حفظ اعتقادی محیط زیست مانند: تقویت باورهای دینی و اعتقادهای مذهبی درباره مبدا و معاد و رابطه انسان و خالق و تلاش در جهت توسعه فرهنگ عبودیت و بندگی خدا در استفاده از مناظر طبیعت و منابع طبیعی، در مقابل حفظ و نگهداری محیط زیست در گونه های مختلف یاد شده، تخریب و آلودگی محیط زیست نیز در گونه های مختلف حرام است. برخی از آن گونه ها عبارتنداز : 1 - تخریب و آلودگی فیزیکی آب و خاک و هوا و فضا و طبیعت 2 - تخریب اخلاقی محیط زیست مانند گسترش نفاق و دروغ و رباخواری و بی حجابی 3 - تخریب فرهنگی محیط زیست مانند گسترش فرهنگ ریا و زر و زور و فرهنگ بی بند و باری در مناظر زیست طبیعت 4 - تخریب اعتقادی محیط زیست مانند گسترش فرهنگ لائیک و دوری از خدا و بندگی خداوند و تقویت فرهنگ شک و تردید و مسخ هویت و انقطاع فرهنگی و اعتقادی انسان در استفاده از طبیعت و مناظر زیبای آن .
    جنابعالی به مسئله مهمی در ضرورت تشکیل دولت فکر در کنار دولت اجرا اشاره کردید لطفا برخی از وظایف دولت فکر را در زمینه محیط زیست و محصولات زیست و فناوری و پیشرفت بحث زیست فناوری و تولید و تاثیرات مثبت آن بر چشم انداز 20 ساله توسعه کشور را بیان نمایید؟
    مهم ترین وظایف دولت فکر در زمینه محیط زیست عبارتند از:
    1 - ترسیم وضعیت موجود محیط زیست و وضعیت محصولات زیست فناوری.
    2 - ترسیم وضعیت مطلوب محیط زیست و وضعیت محصولات زیست فناوری.
    3 - ترسیم فاصله میان دو وضعیت و راهکارهای انتقال از وضعیت موجود به وضعیت مطلوب .
    4 - ارائه راهکارهای انتقال از وضعیت موجود به وضعیت مطلوب.
    5 - تنظیم سند ملی ایمنی زیستی و آرامش در محیط زیست.
    6 - ارائه فکر در جهت تولید محصولات زیست فناوری که در حال حاضر از خارج با هزینه های سرسام آور وارد می شود.
    7 - تلاش در جهت دسترسی به فناوری های نوین در عرصه های مختلف محیط زیست به ویژه، سلول های بنیادی و تشخیص بیماری های ژنتیکی که می تواند باعث شکوفایی علمی و درمانی کشور گردد.
    8 - تلاش در جهت توانمندسازی محققان و تولید اطلاعات پژوهشی و توسعه مدیریت شبکه ای به منظور ارتقاء کمی و کیفی علوم انسانی و صنعتی و پزشکی و توسعه دانش فناوری های نوین با محوریت محیط زیست.
    9 - تلاش در جهت حل اختلاف میان سازمان محیط زیست و وزارت جهاد کشاورزی و شکبه پزشکی مولکولی کشور در اموری مانند بحث برنج تراریخت طارم مولایی که برخی معتقدا این نوع برنج بی خطراست و برخی بر این باورند که خطرناک است.
    10 - تلاش در جهت ترسیم اولویت های مهم زیست با استفاده از چشم انداز بیست ساله توسعه کشور و ارائه لیست معضلات محیط زیست با استفاده از ظرفیت کارشناسی کل کشور.
    11 - فرهنگ سازی در جهت حفظ و رشد و تحقق عینی اصل 50 قانون اساسی.
    12 - ارائه تولید پژوهش در زمینه محیط زیست.
    13 - آموزش تعالیم دینی و بینش اسلامی در محیط زیست.
    14 - تبیین مصداق عینی اصل پنجاهم و مبارزه با منکرات محیط زیست و رشد معروفات.
    15 - آموزش بهداشت محیط زیست.
    16 - ارتباط با محافل بین المللی و سالن های کنفرانس.
    17 - متون درسی محیط زیست و آشنایی با مباحث و مبانی رشته های محیط زیست.
    18 - تشکیل گروه هایی با عنوان نهضت سبز - طرفداران طبیعت
    19- تدیون متون درسی از مقاطع مختلف.
    20 - پوشش قراردادن مباحث صدا و سیما در محیط زیست و نهادینه کردن عوامل محیط زیست در فرهنگ سیاسی روز.
    21 - طرح مباحث خارج محیط زیست.
    22 - جدی گرفتن دعوت های محافل بین المللی در دعوت از کارشناس اسلامی.
    23 - الگوی قناعت و جلوگیری از اصراف در محیط زیست.
    24 - تلاش در جهت هدفگذاری و برنامه ریزی و راه اندازی مراکزی با عنوان دوستداران طبیعت با عنایت به
    دوستداراندریا،دوستداران هوا،دوستدارانآب،دوستداران خاک،دوستداران جنگل، دوستداران کوه و...
    جهت حفاظت و نگهداری محیط زیست دریایی و هوایی، خاکی ، جنگلی و کوهی مانند نهضت سبزکه امروزه در آمریکا وجوددارد.
    25 - شناسایی غارت های محیط زیست در گونه های مختلف و عوامل و ضامن آن .
    26 - شناسایی نقش دولت در حفظ و یا تخریب محیط زیست در گونه های مختلف.
    27 - تلاش درجهت راه اندازی گروه های حمایت از محیط زیست در ساحت های مختلف فرهنگی، اخلاقی ، فیزیکی و ...
    لطفا دیدگاه خود را در سلامت و رشد و توسعه محیط زیست از منظر اسلام بیان نمایید؟
    اکنون جامعه بشری به انقلاب زیست محیطی نیازمند است. انقلاب کشاورزی جمعیت بشر را سریعا افزایش داد و انقلاب زیست محیطی باید اندازه جمعیت را با توسعه اقتصادی همسو نماید. بدون شک سعادت و سلامت فرد و جامعه در گرو سلامت و رشد و عوامل زیست و توسعه پایدار محیط زیست است، حفظ و نگهداری و سلامت عوامل زیست محیطی از نعمت های بزرگ خداست و همه باید در حفظ و توسعه پایدار آن بکوشیم و این کار از مراحل شکر این نعمت است. هرگاه تخریب محیط زیست به سبب ضرر و زیان بر همه یا گروهی از مردم شود به حکم عقل و شرع کار زشت و حرامی انجام شده و برهمه آحاد جوامع بشری و دولت ها واجب است از آن جلوگیری نمایند و برای حفظ محیط زیست برنامه ریزی لازم را انجام دهند و حفظ آن را به عنوان یک فرهنگ در جامعه اسلامی نهادینه کنند و آنها که در تخریب آن می کوشند و سبب ضرر و زیان برمردم می شوند و شرعا ضامن هستند در فقه اسلامی قواعد مهمی وجود دارد مانند قاعده لاضرر و احکام و قاعده سبب و مسبب.
    متاسفانه انقلاب صنعتی بر اساس استفاده از سوخت های فسیلی (زغال سنگ، نفت و گاز) بنا شد ولی با آشکار شدن فجایع زیست محیطی و ضرورت انقلاب زیست محیطی باید تکنولوژی های جدید را که بنیاد طبیعت را تباه می کنند مبارزه کرد و از تکنولوژی هایی استفاده کرد که باعث رشد و توسعه منابع طبیعی می گردد. در فقه اسلامی ابعاد مختلف حفظ منابع طبیعی و محیط زیست و پرهیز از تخریب و آلودگی آن در گونه های مختلف بیان شده است

 http://www.magiran.com/npview.asp?ID=1501587